واژه‌نامه‌ی چیستانی- تصویری
با هفت کاربرد ویژه، برای کودکان پیش‌دبستان و دبستان
در واژه‌نـامه‌ی چیـستـانی – تـصویـری، واژگان با زبانی ساده و احساس‌برانگیز از ویژگی‌های خود سخن می‌گویند.
در این واژه‌نامه، کودکان تنها با واژه‌ها و معنای آن‌ها آشنا نمی‌شوند، بلکه آن‌ها را حس می‌کنند. برای دوستی با هر زبانی باید آن را حس کرد.
در واژه‌نامه‌ی چیستانی – تصویری هر واژه یک سرشناسه‌ی چیستانی است. هنگامی که متن این سرشناسه برای کودکان بلندخوانی میشود، پاسخ به چیستان که سرشناسه است، سبب تقویت هوش و افزایش درک شنیداری دقیق و تحلیلی کودکان میشود.
واژه‌نامه‌ی چیستانی – تصویری با توجه به مفاهیم بنیادین توسعه‌ی پایدار تهیه شده است. برای آشنایی کودکان با مفاهیم توسعه‌ی پایدار سرواژه‌های این واژه‌نامه به پدیده‌های زیست‌محیطی، صلح و بهداشت نگاه جانبدارانه دارند.
واژه‌نامه‌ی چیستانی – تصویری با هفت کاربرد ویژه، برای گروه پایه‌ی پیش‌دبستان و سه سال نخست دبستان فراهم آورده شده است.
از پیش گفتار کتاب
پیش درآمد
واژه‌نامه‌ی چیستانی – تصویری که برای گروه پایه‌ی پیش‌دبستان و سال‌های نخست دبستان فراهم آورده شده است، یکی دیگر از فرآورده‌های آموزش خلاق کودک محور برای کودکان ایرانی و حوزه‌ی تمدنی ایران شامل افغانستان، تاجیکستان و همه‌ی کسانی است که خواستار آموزش زبان فارسی از راه‌های نو هستند.
با افسوس فراوان باید گفت که امروزه کودک فارسی زبان از دسترسی به محتواهای آموزشی نو به دور است. چنین محتواهایی برای او وجود ندارند، زیرا در این راه سرمایه گذاری نشده است. دولت و به ویژه وزارت آموزش و پرورش خود را درگیر نگارش و انتشار کتاب‌های درسی کرده‌اند که به گونه‌ی اصولی نباید بکنند. چنین کارهایی وظیفه و خویشکاری یک دولت مدرن نیست که در گستره‌ی آموزش و پرورش تنها باید نقش نظارتی داشته باشد. چون دولت به این کار سرگرم است، بازار کتاب‌های کمک آموزشی به دست نهادهایی افتاده است که در آغاز از شکاف‌ها و درزهای آزمون کنکور سربرآوردند، گسترش پیدا کردند و اکنون نقشی فراگیر در اقتصاد ملی بازی می‌کنند. گفته میشود که در همین سال‌های نزدیک مردم برای کامیابی فرزندان‌شان در آزمون دانشگاه‌ها، سالیانه بیش از صدها میلیارد تومان بابت برنامه ریزی آموزشی کنکور محور و گذراندن دوره های درسی یا تهیه ی کتاب ها و جزوه های کمک آموزشی پرداخته‌اند. چون حجم پولی که به این نهادها سرازیر شده است، بسیار سنگین است، بخش عمده‌ی آن به کار ساختمان‌سازی و دلا‌لی برمی‌گردد و بخش کوچک‌تری از آن برای تسخیر زاویه‌ها و حوزه‌های دیگر آموزش و پرورش سرمایه‌گذاری میشود. به گونه‌ای که امروزه همگان می‌بینیم این موسسه‌ها به حوزه آموزش ابتدایی نیز پا گذاشته‌اند و بازار پر از کتاب‌ها و جزوه‌هایی شده است که شیوه‌های تست‌زنی یا مشق‌نویسی و تمرین کتاب‌های درسی را از فارسی سال نخست دبستان تا درس‌های دیگر در سال‌های بالا‌تر پیش روی کودک ایرانی می‌گذارند و این ژرفای فاجعه‌ای را نشان می‌دهد که آموزش و پرورش ایران با شتاب در آن فرو می‌رود. در چنین وضعی چه می‌توان کرد؟ ساده‌ترین شیوه دست روی دست گذاشتن و نگاه کردن به کشتی در حال غرق است. اما راه دشوارتر، درگیر شدن در کار آموزش کودکان ایرانی است و کمک به آن‌ها برای این که تا اندازه‌ای با روش‌های آموزش و پرورش مدرن آشنا شوند. ما می‌خواهیم به سهم خود فضایی را بسازیم که آموزش در آن شکلی هنرورانه، خلاق و کودک محور داشته باشد.
برای این کار باید فلسفه‌ی آموزش و پرورش مدرن را بشناسیم و به این پرسش که کودک برای چه و با چه هدف‌هایی آموزش می‌بیند، پاسخ دهیم. این پاسخ که کودک یاد می‌گیرد که بداند، در دنیای آموزش و پرورش نو، جایی ندارد. اکنون و در سال‌های آغازین هزاره‌ی سوم، کودک آموزش می‌بیند که یاد بگیرد، یاد می‌گیرد که انجام دهد و اندوخته‌های خود را به کار گیرد، یاد می‌گیرد که چگونه زندگی کند که زمین و منابع و محیط زیست آن پایدار بماند، یاد می‌گیرد که چگونه با دیگران در صلح و دوستی زندگی کند و فراتر از همه، بنیادهای زندگی در جامعه‌ی دانایی محور را که بر پایه‌ی گنجینه‌های اطلا‌عاتی ساخته میشود، بشناسد.
یکی از ویژگی‌های آموزش مدرن پافشاری بر یادگیری در یک فرایند شناختی است. در این گونه یادگیری، ذهن کودک از داده‌های آماده انباشته نمی‌شود، بلکه داده‌ها به گونه‌ای در اختیار کودک قرار می‌گیرد که ذهن او را برای درگیر شدن در یک فرایند شناختی از نادانستنی‌ها به دانستنی‌ها برمی‌انگیزاند. در این فرایند، حرکت از ساده به پیچیده یا دشوار است. در سامانه‌ی آموزش رسمی ایران، ذهن کودک چنان از داده‌های بسته‌بندی شده انباشته میشود که دیگر فرصتی برای جست‌وجو و کاوش برای دست یابی به شناخت ژرف‌تر نمی‌ماند. در سامانه‌ی آموزشی پیشرو، کودک و نوجوان برای رسیدن به شناختی پیچیده‌تر یا گسترده‌تر باید خود کوشش کند، اما ابزارهای لا‌زم نیز در دسترس او گذاشته می شود. نمونه‌ای از این ابزارها، کتاب‌های مرجعی چون واژه‌نامه‌ها هستند که کودک از گام نخست آموزش، به کارگیری آن را می‌آموزد. آموزش و پرورش ما زمانی می‌تواند در سامانه‌ی خود دگرگونی به وجود آورد که ابزارهای لا‌زم برای پاسخ گویی به روش‌های نو را در اختیار داشته باشد. حال اگر وضعیت واژه‌نامه‌ها و دانش‌نامه‌های پایه برای کودک فارسی زبان را با زبانی هم چون انگلیسی بسنجید، در کنار صدها واژه‌نامه و دانش‌نامه که برای کودک انگلیسی زبان وجود دارد، کودک ایرانی با فقر واژه‌نامه‌های ویژه‌ی خود روبه‌رو است. اکنون چند واژه‌نامه‌ای که در بازار برای کودکان وجود دارد، واژه‌نامه‌هایی هستند که از زبان انگلیسی یا زبان‌های غربی دیگر ترجمه شده و بیش تر دوزبانه‌اند. چند واژه‌نامه‌ی فارسی به فارسی ویژه‌ی نوجوانان وجود دارد که بیش تر ساده‌سازی واژه‌نامه‌ی بزرگسالا‌ن است. واژه‌نامه‌های ویژه‌ی کودکان و نوجوانان باید از آغاز، برابر و سازگار با نیازهای این گروه سنی فرآوری شوند. برپایه‌ی این نگرش ما بر این باوریم، تولید کتاب‌های مرجع به ویژه واژه‌نامه‌های کودک و نوجوان یک ضرورت است.
این واژه‌نامه هم چون بسته های آواورزی و الف باورزی یا مجموعه ی کتاب های فارسی آموز ادبی(نخودی) و بسته های شمارورزی لولوپی بر پایه‌ی نگرش دوستی با کودک فرآوری شده است. در نگرش دوستی با کودک اصل بر آموزش با انگیزه‌های عاطفی و کودک محوری است و نه بر فشار که سبب گسست‌های شناختی ژرف در کودک میشود. روش بنیادین در ساخت این کتاب پیوند بی‌میانجی میان کودک و واژگان است. برای رسیدن به این هدف بهتر دیده شد که واژگان از زبان خود واژگان به کودک شناسانده شوند. با زبان بی‌میانجی می‌توان به سادگی دنیای دوستانه‌ای میان کتاب آموزشی و کودک بسازیم. اما این زبان باید آن چنان نرم و مهربان باشد که برای کودک گیرایی داشته باشد و بتواند ذهن او را درگیر کند.
این واژه‌نامه هفت کاربرد ویژه‌ی آموزشی دارد که می‌توان کار با آن‌ها را برنامه‌ریزی کرد. در این کاربردها کوشش میشود کودک بیاموزد که به واژه به گونه‌ی دیگری نگاه کند. به گونه‌ای که واژه سخن بگوید و کودک از زبان واژه آن را بشنود و بشناسد. بتواند آن را نگاه کند، لمس کند و از این راه یاد بگیرد. همه‌ی این شیوه‌ها برای این است که کودک با واژه‌ی بیگانه آشنا شود و واژه‌ها‌ی دور از ذهن را حس کند. برای رسیدن به این هدف کاربردهای مهم این واژه‌نامه و روش‌های سود بردن از آن چنین طبقه‌بندی شده است:
کاربرد نخست: تصویر در برابر واژه
این واژه‌نامه، تصویری است. در برابر هر واژه، تصویر آن واژه نیز آمده است. با این هدف که در گروه پایه، کودکان نیاز دارند که بین مفهوم و تصویر پیوند برقرار کنند. مفهوم‌سازی فرایندی پیچیده است که به تدریج در ذهن کودک شکل می‌گیرد. در گروه سنی زیر ده سال، کودکان به یاری تصویرخوانی یا نمادسازی تصویری می‌اندیشند. هنگامی‌که واژه و تصویر در پیوند با یکدیگر کودک را در درک مفاهیم پایه توانا می‌سازد، کودک می‌تواند آسان‌تر از اندیشه‌ی تصویری یا عملی به اندیشه‌ی انتزاعی برسد.
کاربرد دوم: بلندخوانی چیستانی
کاربرد دوم این واژه‌نامه، بلندخوانی چیستان‌ها از سوی آموزگار یا بزرگ ترهای خانواده و شنیدن و پاسخ دادن به آن‌ها از سوی کودکان است. هر کدام از سرواژه‌ها پرسش از یک چیستان است. این روش ذهن کودک را درگیر می‌کند و سبب میشود که هوش او از جنبه‌ی تحلیلی تقویت شود. مانند سرواژه ی طاووس که چنین شناسانده شده است: از زیباترین پرندگان زمین هستم. پرهای ام رنگارنگ است. با دُمَ ام چتر قشنگی می‌سازم. سرزمین اصلی‌ام هندوستان است.
در حقیقت در این روش کودک درگیر یک فرایند شناختی میشود که دارای اجزای زیر است: نخست این که در هنگام پرسش ، ذهن خود را تمرکز می بخشد که این خود به تقویت درک او کمک می‌کند. سپس هوش خود را به کار می‌برد که پاسخ این پرسش را بدهد. کاربرد هوش نیازمند تحلیل وضعیت است. در این مرحله از فرایند شناختی، پاسخی که کودک به این پرسش می‌دهد، مهم است. این پاسخ تنها یک واکنش ساده به کنشی پرسشی نیست. با این پاسخ کودک متوجه میشود که کسب اطلا‌عات و آگاهی جریانی یک سویه نیست، بلکه دریافت اطلا‌عات و آگاهی فرایندی دو سویه و بده بستانی است. داد و ستد دو سویه‌ی اطلا‌عات، پدیده‌ای است که آموزش و پرورش دنیای پیشرفته دهه‌ها است که با آن درگیر است و سودمندی آن را در سطح پیشرفت‌های اجتماعی، اقتصادی و علمی دریافته است.
کاربرد سوم: شنیداری دقیق و شنیدن تحلیلی
از این واژه‌نامه می‌توان به عنوان ابزاری برای پرورش نیروی شنیداری یا شنیدن دقیق و شنیدن تحلیلی کودکان پیش‌دبستان و سال‌های نخست دبستان بهره برد. آن گونه که در روش‌های پیشرفته‌ی آموزشی رایج است، شنیدن دقیق و شنیدن تحلیلی یکی از عوامل چهارگانه‌ی سوادآموزی به کودک شمرده میشود. در روش بلندخوانی این واژه‌نامه، در گام نخست کودکان با شنیدن دقیق آشنا می‌شوند و چون از آن‌ها پاسخ خواسته میشود، فرایند پیشرفته‌ی شنیداری را که شنیدن هم راه با درک و تحلیل موضوع برای پاسخ دادن است، می‌شناسند و بدین ترتیب نیروی شنیداری تحلیلی کودک بسیار زود شکفته میشود.
کاربرد چهارم: چیدمان منطقی و طبقه بندی
کاربرد دیگر این واژه‌نامه آشنا کردن کودک پیش‌دبستان و سال‌های نخست دبستان با چیدمان منطقی سرواژه‌ها بر پایه‌ی طبقه‌بندی الفبایی است. این واژه‌نامه می‌تواند به کودک، مفهوم اولیه‌ی طبقه‌بندی را آموزش دهد. او می‌آموزد که می‌توان سرواژه‌ها را نیز چون بسیاری پدیده‌های دیگر از راه‌های گوناگون طبقه‌بندی کرد و با استفاده از این طبقه‌بندی‌ها پدیده‌ها را بهتر شناخت. ضرورت کاربرد واژه‌نامه در زندگی کودک پیش‌دبستان و دبستان از آن جهت اهمیت دارد که واژه‌نامه دریچه‌ای برای هدایت کودک به جست‌وجوگری و پرورش کودک و نوجوان پژوهشگر با نگرش دانش نامه‌ای است.
کاربرد پنجم: آموزش سامانه ی الف بایی به شیوه ی ابتثی
این واژه‌نامه را می‌توان برای آموزش سامانه ی الف بایی به شیوه ی ابتثی (آ-ب-پ-ت-ث ) برای کودکان پیش‌دبستان و سه ماهه‌ی سال نخست دبستان نیز به کار برد. گنجینه‌ی واژگان تصویری که در این کتاب گردآوری شده است، به کودک کمک می‌کند که گروه‌های سرواژه ها را بر مبنای نویسه ی(حرف ) نخست آن‌ها بشناسد و واژگان با نویسه های هم‌آغاز یا هم‌پایان را شناسایی کند. برای نمونه می‌توان کتاب را در اختیار کودک قرار داد و از او خواست نویسه های هم‌پایان مانند آلبالو، هلو، چاقو و … را بر مبنای نگاه به تصویر یا شناخت سرواژه پیدا کند. هم چنین در آموزش نویسه های هم‌صدا مانند ز، ذ، ض، ظ، یا ث، س، ص، بر پایه‌ی آوای واکی یکسان و نویسه های گوناگون کاربرد دارد.
کاربرد ششم: روان خوانی
این واژه‌نامه را می‌توان به عنوان متن آموزش زبان فارسی به ویژه برای گروه سنی سال‌های دوم و سوم دبستان به کار برد. این متن‌های کوچک اما عاطفی می‌تواند در روان‌خوانی به کودک کمک کند. همچنین کودکانی که در درک زبان فارسی کمبود دارند، به ویژه کودکانی که در بیرون از مرزهای ایران زندگی می‌کنند، می‌توانند به یاری تصویرهای این کتاب، واژه‌ها را بهتر و درست‌تر بیاموزند.
کاربرد هفتم: توسعه ی پایدار و صلح دوستی
شناسه‌ها یا تعریف‌ها در این واژه‌نامه جانبدارانه نوشته شده است. بر پایه‌ی این که محیط‌زیست و صلح و بهداشت سه عامل بنیادین در توسعه‌ی پایدار است، همواره آموزش محیط‌زیستی، صلح و بهداشت در تعریف‌ها برجسته شده است. برای نمونه در توصیف سرواژه ی درخت ، دفتر و نهنگ به نگاه محیط‌زیستی برتری داده شده است و در توصیف سرواژه های زیردریایی، موشک و هفت‌تیر هم آموزه‌های صلح و دوستی گنجانده شده‌اند. توصیف سرواژه های مسواک، حوله هم راه با آموزش‌های بهداشتی و سرواژه ی آتش هم راه با آموزه‌های ایمنی هستند.
این واژه‌نامه دارای ۴۱۸ سرواژه است که گزینش واژگان و تصویرها در آن بر مبنای دیدن بنیادی‌ترین پدیده‌های طبیعی، دست‌ساخت و ذهن‌ساخت در پیرامون زندگی کودک بوده است. در دنیای پیرامون کودک، جانوران هیجان‌انگیزترین پدیده‌ها هستند. جانوران شگفتی، مهر و ترس را برای کودکان می‌آورند، به همین دلیل نزدیک به یک چهارم سرواژه های این واژه‌نامه جانوران هستند. این جانوران گاه اهلی مانند گاو، گربه و گاه از دنیای وحش مانند شیر و زرافه هستند. گاهی هم در گزینش جانوران به آموزه‌های بهداشتی توجه شده است، مانند سوسک، ساس و شپش. پس از آن پدیده‌های طبیعی مانند آسمان، خورشید، ماه و ابر آمده است که بزرگ ترین پرسش‌ها را برای کودک می‌سازند. اگر باران و برف به عنوان سرواژه نیامده است، به دلیل این که در سرواژه ی ابر از هر دوی این پدیده‌ها سخن گفته شده است. در پی آن سرواژه ی گیاهان آمده است. درختان و گُل‌ها در پیوند عام و خاص دیده شده‌اند. برای نمونه درخت و گُل به عنوان سرواژه ی عام و درخت سرو یا گُل بنفشه به عنوان سرواژه ی خاص آمده‌اند.
نمونه‌ی دیگر در مورد میوه‌هاست. در این واژه‌نامه از همه‌ی میوه‌ها نام برده نشده است. آلبالو به عنوان یک سرواژه آمده است، اما گیلا‌س نیامده است. این بار به سبب هم‌خانوادگی دو میوه، یکی از آن‌ها برگزیده شده است. از خانواده‌ی نارنگ ها یا مرکبات تنها پرتقال و لیمو، از سبزی‌های خوراکی، تربچه و از گیاهان خوراکی یک ساله مهم‌ترین آن‌ها مانند سیب‌زمینی و بادنجان گنجانده شده‌اند.
در مورد اندام‌های آدمی نیز بیش تر به اندام‌های بیرونی هم چون پا، دست، صورت، چشم و گوش که اندام‌های اصلی هستند، توجه شده است اما انگشت، آرنج، بازو و شانه که بخش‌هایی از دست هستند، نیامده‌اند. از اندام‌های درونی مغز و قلب به عنوان مهم‌ترین آن‌ها آمده‌اند. همواره به یاد داشته باشید که این کتاب، واژه‌نامه‌ای نیست که همه‌ی واژگان پایه‌ی دوران کودکی را در برداشته باشد.
در گزینش سرواژه ها، بسامد حرف‌ها نیز نقش داشته است. در نویسه ها یا حرف‌های با بسامد واژگانی بالا مانند «م» گزینش سرواژه ها پردامنه‌تر بوده است و به همین نسبت هم ممکن است پدیده‌هایی کنار گذاشته شده باشند. برای نمونه در نویسه یا حرف کم بسامد «ض» که تنها دو سرواژه داریم، وجود نشانه‌ای همچون ضرب در تنها برای این آمده است که در فضای خالی تصویری این حرف را از یک به دو برساند. در حالی که نشانه‌های ریاضی دیگر مانند افزودن ، کاستن، و بخش کردن که با حرف‌های پربسامد آغاز می‌شوند، نیامده‌اند. همچنین گرایش کودکان به برخی پیشه‌ها سبب شده است که به آن‌ها توجه شود. پزشک یا خلبان دو پیشه‌ای است که برای کودکان گیرایی دارد. سرواژه های آموزگار و پرستار برای این گنجانده شده‌اند که کودکان باید ارزش کار این پیشه‌ها را بشناسند. سرواژه رُفتگر برای این گزینش شده است که اهمیت یک پیشه کارگری و همین‌طور اهمیت پاکیزگی محیط زیست یادآوری شود.
پس از آن آفریدگان خیالی چون دیو و اژدها سرواژه های این واژه‌نامه شده‌اند، زیرا این موجودات در زندگی تخیلی کودک نقش دارند. در گام بعد، سرواژه‌هایی گنجانده شده‌اند که کودک در زندگی روزمره‌اش با آن‌ها سروکار دارد، همچون برخی موسیقی‌‌افزارها، کودک‌افزارها، بازی‌افزارها. این واژگان اگرچه بسیار محدود هستند، اما با کمک تصویرها، لا‌یه‌های گوناگونی از فرایند شناخت را برای کودکان می‌سازند. در پایانِ این واژه‌نامه، طبقه‌بندی واژگانی سرواژه ها با جای گاه آن‌ها آمده است. آموزگاران یا بزرگ ترهای خانواده می‌توانند با استفاده از این فهرست، موضوع مهم طبقه‌بندی را به کودکان آموزش دهند. برای نمونه آموزگار یا بزرگ تر کودک می‌تواند از او بپرسد: اتوبوس جانور است یا راه‌افزار؟ یا می‌توان گزینه‌های پرسشی را به سه یا چهار هم برساند. اما همواره باید پرسش‌ها با گزینه‌ها هم راه باشند تا کودک بهتر بتواند کاربرد پیچیده طبقه‌بندی را بیاموزد.
در پایان باید گفت همان‌گونه که از پیکر و ریخت این واژه‌نامه آشکار است، در ویرایش و پیرایش دوباره این کتاب همه ی تصویرهای آن از نو طراحی و صفحه بندی آن با ریخت تازه انجام شد. هدف این است که کودک فارسی زبان نیز بتواند مواد آموزشی خلاق کودک محور را با بهترین کیفیت در اختیار داشته باشد و از آن بهره ببرد. به درستی راه‌مان ایمان داریم و می‌دانیم کسانی که این هدف‌ها را شناخته‌اند، چه در نهادهای آموزشی و چه در خانواده‌ها ما را تنها نخواهند گذاشت.
